Thừa kế là một trong những quyền dân sự quan trọng, cho phép cá nhân định đoạt tài sản của mình sau khi qua đời thông qua di chúc. Tuy nhiên, để bảo vệ quyền lợi của những người phụ thuộc, pháp luật quy định một số trường hợp người thừa kế được hưởng di sản không phụ thuộc vào nội dung di chúc. Đây là một quy định mang tính nhân văn và công bằng, nhằm đảm bảo quyền lợi cho những người có mối quan hệ gắn bó mật thiết với người để lại di sản, đặc biệt là con chưa thành niên, cha mẹ già yếu, người mất khả năng lao động. Việc nghiên cứu quy định này không chỉ giúp hiểu rõ hơn về nguyên tắc phân chia di sản trong pháp luật thừa kế mà còn góp phần nâng cao nhận thức về quyền lợi của các đối tượng thừa kế đặc biệt.
Căn cứ pháp lý:
1. Khái niệm về thừa kế và di chúc
1.1. Thừa kế là gì?
Thừa kế là việc chuyển giao tài sản, quyền và nghĩa vụ của một người đã qua đời (gọi là người để lại di sản) cho những người còn sống theo quy định của pháp luật. Đây là một quyền dân sự quan trọng, đảm bảo việc phân chia tài sản một cách hợp lý và công bằng giữa những người thừa kế.
Theo quy định của pháp luật Việt Nam, thừa kế được chia thành hai hình thức chính: thừa kế theo di chúc và thừa kế theo pháp luật.
- Thừa kế theo di chúc: Là việc phân chia di sản theo ý chí của người để lại tài sản, được thể hiện trong di chúc hợp pháp. Người lập di chúc có quyền chỉ định người thừa kế, phân chia tài sản theo mong muốn cá nhân, miễn sao không trái quy định pháp luật.
- Thừa kế theo pháp luật: Xảy ra khi người để lại di sản không có di chúc, di chúc không hợp pháp hoặc trong di chúc không đề cập hết toàn bộ tài sản. Khi đó, việc phân chia tài sản sẽ tuân theo quy định của pháp luật, đảm bảo quyền lợi cho những người thừa kế theo thứ tự ưu tiên do pháp luật quy định.
1.2. Di chúc là gì?
Di chúc là văn bản hoặc lời nói thể hiện ý chí của cá nhân nhằm định đoạt tài sản của mình sau khi qua đời. Đây là công cụ pháp lý quan trọng giúp người để lại di sản có thể phân chia tài sản theo mong muốn, tránh tranh chấp giữa những người thừa kế. Di chúc không chỉ thể hiện quyền tự do định đoạt tài sản mà còn góp phần bảo đảm quyền lợi chính đáng của những người thân thích.
Để một di chúc có giá trị pháp lý, nó phải đáp ứng các điều kiện hợp pháp theo quy định của pháp luật. Cụ thể:
- Người lập di chúc phải có năng lực hành vi dân sự đầy đủ và minh mẫn khi lập di chúc.
- Nội dung di chúc không được vi phạm điều cấm của pháp luật, không trái đạo đức xã hội.
- Hình thức di chúc phải tuân theo quy định của pháp luật, có thể là di chúc bằng văn bản hoặc di chúc miệng trong trường hợp đặc biệt.
- Đối với di chúc bằng văn bản có công chứng hoặc chứng thực, việc lập di chúc phải tuân thủ các thủ tục theo quy định để bảo đảm tính hợp pháp và giá trị thi hành của di chúc.
1.3. Quan hệ giữa thừa kế và di chúc
Thừa kế và di chúc có mối quan hệ mật thiết với nhau, vì di chúc là một trong những căn cứ quan trọng để thực hiện việc thừa kế. Người lập di chúc có quyền tự do chỉ định người thừa kế, phân chia tài sản theo ý chí cá nhân và quyết định cách thức quản lý, sử dụng di sản sau khi qua đời. Điều này giúp đảm bảo tài sản được chuyển giao theo đúng mong muốn của người để lại di sản, tránh tranh chấp giữa những người thừa kế.
Tuy nhiên, trong một số trường hợp, dù có di chúc, vẫn có những người được hưởng di sản theo quy định của pháp luật, bất kể nội dung di chúc. Cụ thể, pháp luật quy định một số đối tượng như con chưa thành niên, cha mẹ, vợ hoặc chồng của người để lại di sản (nếu họ không có khả năng lao động) được hưởng một phần di sản bắt buộc, ngay cả khi trong di chúc không đề cập đến họ. Điều này nhằm bảo vệ quyền lợi của những người có quan hệ huyết thống gần gũi hoặc đang phụ thuộc vào người để lại di sản.
2. Trường hợp di chúc vô hiệu hoặc bị tuyên vô hiệu
Theo quy định tại Điều 643 Bộ luật Dân sự 2015, di chúc có thể bị vô hiệu trong một số trường hợp nhất định, dẫn đến việc di sản không được phân chia theo di chúc mà phải chia theo pháp luật. Các trường hợp di chúc bị vô hiệu bao gồm:
2.1. Di chúc bị vô hiệu do không có hiệu lực
Di chúc sẽ không có hiệu lực nếu xảy ra một trong các tình huống sau:
- Người thừa kế theo di chúc chết trước hoặc chết cùng thời điểm với người lập di chúc, khiến di chúc không thể thực hiện được.
- Cơ quan, tổ chức được chỉ định là người thừa kế trong di chúc không còn tồn tại vào thời điểm mở thừa kế, tức là tổ chức đó đã giải thể, phá sản hoặc bị chấm dứt hoạt động hợp pháp.
- Di sản để lại cho người thừa kế không còn vào thời điểm mở thừa kế, ví dụ như tài sản bị mất, bị tiêu hủy hoặc không còn tồn tại trên thực tế.
- Khi di chúc rơi vào các trường hợp trên, phần di sản liên quan sẽ được phân chia theo pháp luật thay vì thực hiện theo nội dung di chúc.
2.2. Di chúc bị vô hiệu do không đáp ứng điều kiện hợp pháp
Theo Điều 630 Bộ luật Dân sự 2015, một di chúc hợp pháp phải đáp ứng các điều kiện sau:
- Người lập di chúc phải minh mẫn, sáng suốt, không bị lừa dối, đe dọa hoặc cưỡng ép khi lập di chúc.
- Nội dung của di chúc không được vi phạm điều cấm của pháp luật, không trái đạo đức xã hội.
- Hình thức của di chúc phải phù hợp với quy định của pháp luật, tùy theo từng loại di chúc.
Ngoài ra, một số trường hợp đặc biệt phải đáp ứng các điều kiện cụ thể:
- Di chúc của người từ đủ 15 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi: Phải được lập bằng văn bản và có sự đồng ý của cha, mẹ hoặc người giám hộ.
- Di chúc của người bị hạn chế về thể chất hoặc người không biết chữ: Phải được người làm chứng lập thành văn bản và có công chứng hoặc chứng thực.
- Di chúc bằng văn bản không có công chứng, chứng thực: Chỉ có hiệu lực nếu đáp ứng đầy đủ các điều kiện tại khoản 1 Điều 630 Bộ luật Dân sự 2015.
- Di chúc miệng: Chỉ hợp pháp nếu người lập di chúc thể hiện ý chí cuối cùng của mình trước ít nhất hai người làm chứng, và những người này phải ghi chép lại, ký tên hoặc điểm chỉ ngay sau khi di chúc được tuyên bố. Trong vòng 5 ngày làm việc, di chúc miệng phải được công chứng viên hoặc cơ quan có thẩm quyền xác nhận chữ ký hoặc điểm chỉ của người làm chứng. Nếu không thực hiện đúng quy trình này, di chúc miệng sẽ không có giá trị pháp lý.
Ngoài ra, nếu một người để lại nhiều bản di chúc đối với cùng một tài sản, thì chỉ bản di chúc sau cùng có hiệu lực, các bản di chúc trước đó sẽ bị vô hiệu.
3. Người thừa kế không phụ thuộc vào di chúc theo quy định của pháp luật
Theo quy định tại Điều 644 Bộ luật Dân sự 2015, có một số người thừa kế được hưởng di sản không phụ thuộc vào nội dung di chúc. Điều này nhằm bảo vệ quyền lợi của những đối tượng yếu thế trong gia đình, bảo đảm họ có một phần tài sản để duy trì cuộc sống sau khi người để lại di sản qua đời.
Những người thuộc diện thừa kế không phụ thuộc vào di chúc bao gồm:
- Con chưa thành niên, do chưa đủ khả năng tự lo liệu cuộc sống.
- Cha, mẹ, vợ hoặc chồng của người để lại di sản, nếu họ không có khả năng lao động.
- Con đã thành niên nhưng không có khả năng lao động, chẳng hạn như người bị khuyết tật hoặc mắc bệnh nặng không thể tự nuôi sống bản thân.
Những đối tượng này được hưởng ít nhất 2/3 suất thừa kế theo pháp luật, ngay cả khi nội dung di chúc không đề cập đến họ hoặc cho họ hưởng ít hơn 2/3 đó.
Tuy nhiên, nếu thuộc các trường hợp sau đây, các đối tượng trên sẽ không được hưởng thừa kế:
- Người bị kết án về hành vi cố ý xâm phạm tính mạng, sức khỏe hoặc về hành vi ngược đãi nghiêm trọng, hành hạ người để lại di sản, xâm phạm nghiêm trọng danh dự, nhân phẩm của người đó;
- Người vi phạm nghiêm trọng nghĩa vụ nuôi dưỡng người để lại di sản;
- Người bị kết án về hành vi cố ý xâm phạm tính mạng người thừa kế khác nhằm hưởng một phần hoặc toàn bộ phần di sản mà người thừa kế đó có quyền hưởng;
- Người có hành vi lừa dối, cưỡng ép hoặc ngăn cản người để lại di sản trong việc lập di chúc; giả mạo di chúc, sửa chữa di chúc, hủy di chúc, che giấu di chúc nhằm hưởng một phần hoặc toàn bộ di sản trái với ý chí của người để lại di sản.
4. Ý nghĩa của quy định về người thừa kế không phụ thuộc vào nội dung di chúc
Quy định về người thừa kế không phụ thuộc vào nội dung di chúc có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ quyền lợi của những người thân thích trong gia đình, đảm bảo công bằng trong xã hội và ngăn chặn các hành vi tiêu cực liên quan đến việc lập di chúc.
Bảo vệ quyền lợi chính đáng của những người phụ thuộc vào người để lại di sản
Pháp luật quy định một số đối tượng, như con chưa thành niên, cha mẹ già yếu, người mất khả năng lao động, có quyền hưởng ít nhất 2/3 suất thừa kế theo pháp luật, ngay cả khi di chúc không đề cập đến họ. Điều này giúp bảo đảm cuộc sống của những người phụ thuộc vào người để lại di sản, tránh tình trạng họ bị bỏ rơi hoặc rơi vào hoàn cảnh khó khăn sau khi người thân qua đời.
Đảm bảo công bằng trong xã hội
Nếu không có quy định này, người lập di chúc có thể vì định kiến cá nhân, mâu thuẫn gia đình hoặc bị tác động bởi người khác mà tước đoạt hoàn toàn quyền thừa kế của những người đáng được hưởng di sản. Điều này có thể dẫn đến sự bất công và gây tranh chấp giữa các thành viên trong gia đình. Quy định này giúp cân bằng giữa quyền tự do định đoạt tài sản của người lập di chúc và quyền lợi hợp pháp của những người thân thuộc, đảm bảo sự công bằng trong quan hệ thừa kế.
Ngăn chặn hành vi lợi dụng, ép buộc hoặc gian lận trong việc lập di chúc
Một số trường hợp, người lập di chúc có thể bị lừa dối, cưỡng ép hoặc tác động tâm lý dẫn đến việc lập di chúc không công bằng, tước đoạt quyền lợi của những người xứng đáng được hưởng thừa kế. Quy định về người thừa kế không phụ thuộc vào nội dung di chúc giúp giảm thiểu nguy cơ lợi dụng di chúc để trục lợi cá nhân, đồng thời bảo vệ quyền lợi hợp pháp của những người phụ thuộc vào người để lại di sản.
Bài viết trên đã trình bày nội dung về “Người thừa kế không phụ thuộc vào quy định pháp luật”. Trường hợp có thắc mắc, vui lòng liên hệ:
CÔNG TY LUẬT TNHHH DƯƠNG GIA - CHI NHÁNH ĐÀ NẴNG
Địa chỉ: 141 Diệp Minh Châu, phường Hòa Xuân, quận Cẩm Lệ, thành phố Đà Nẵng
Điện thoại: 0931548999; 02367300899
