Truất quyền hưởng di sản là một quyền quan trọng của người lập di chúc, giúp họ có thể định đoạt tài sản theo ý muốn. Tuy nhiên, qua các thời kỳ pháp luật, quy định về vấn đề này vẫn còn nhiều bất cập và chưa rõ ràng. Việc thiếu các quy định cụ thể đã dẫn đến nhiều khó khăn trong thực tiễn áp dụng, đặc biệt là trong lĩnh vực công chứng.
Cùng Luật Dương Gia tìm hiểu nội dung các quy định pháp luật về truất quyền hưởng di sản qua các thời kỳ, từ Pháp lệnh Thừa kế năm 1990 đến Bộ luật Dân sự năm 2015, để làm rõ những điểm bất cập và đề xuất cải thiện cho các quy định liên quan.
Căn cứ pháp lý:
- Pháp lệnh Thừa kế năm 1990;
- Bộ Luật dân sự năm 1995;
- Bộ Luật dân sự năm 2005;
- Bộ Luật dân sự năm 2015.
1. Quy định về truất quyền hưởng di sản trong Pháp lệnh Thừa kế năm 1990
Pháp lệnh Thừa kế năm 1990 là một trong những văn bản pháp lý đầu tiên của Việt Nam quy định về các vấn đề liên quan đến thừa kế, đánh dấu sự hoàn thiện dần dần của hệ thống pháp luật trong lĩnh vực này. Tuy nhiên, khi nói về truất quyền hưởng di sản, Pháp lệnh này lại chưa có những quy định cụ thể và chi tiết như chúng ta thấy trong các văn bản pháp luật sau này.
Pháp lệnh chủ yếu tập trung vào quyền tự định đoạt tài sản của người lập di chúc, tức là quyền của họ trong việc quyết định ai sẽ là người thừa kế, nhưng không giải thích rõ ràng các điều kiện, quy trình hoặc hậu quả pháp lý khi một người bị truất quyền thừa kế. Điều này đã tạo ra nhiều khó khăn trong việc hiểu và áp dụng quy định này trong thực tiễn.
Một trong những lý do dẫn đến sự thiếu sót này có thể bắt nguồn từ việc hệ thống pháp luật thời điểm đó vẫn đang trong quá trình hoàn thiện, các khái niệm pháp lý như truất quyền hưởng di sản chưa được làm rõ. Điều này khiến cho Pháp lệnh Thừa kế năm 1990 trở nên thiếu toàn diện khi không quy định cụ thể về những trường hợp, điều kiện người thừa kế có thể bị truất quyền hưởng di sản hoặc các thủ tục pháp lý mà người lập di chúc phải tuân theo để thực hiện ý chí của mình.
Ngoài ra, Pháp lệnh cũng không làm rõ được hậu quả pháp lý đối với người bị truất quyền. Liệu họ có mất toàn bộ quyền thừa kế tài sản hay chỉ bị hạn chế một phần quyền thừa kế? Đây là những câu hỏi mà Pháp lệnh không đề cập đến, dẫn đến tình trạng mập mờ trong quá trình thực hiện.
2. Bộ luật Dân sự năm 1995 và việc kế thừa các quy định về thừa kế
Bộ luật Dân sự năm 1995 đã tiếp nối và mở rộng các quy định về thừa kế từ Pháp lệnh Thừa kế năm 1990, trong đó, Điều 651 xác nhận rõ ràng quyền của người lập di chúc trong việc truất quyền thừa kế của cá nhân hoặc nhóm người thừa kế.
“Điều 651. Quyền của người lập di chúc
Người lập di chúc có các quyền sau đây:
1- Chỉ định người thừa kế; truất quyền hưởng di sản của người thừa kế;
…”
Đây là một bước tiến quan trọng vì nó lần đầu tiên chính thức hóa quyền truất quyền hưởng di sản trong một bộ luật dân sự toàn diện. Tuy nhiên, mặc dù đã có quy định về quyền này, Bộ luật Dân sự năm 1995 vẫn chưa cung cấp các hướng dẫn cụ thể về cách thức thể hiện ý chí truất quyền trong di chúc, dẫn đến nhiều tranh cãi trong thực tiễn áp dụng.
Việc thiếu hướng dẫn chi tiết trong thực hiện quyền truất quyền đã gây ra không ít vướng mắc trong thực tiễn. Mặc dù người lập di chúc có quyền truất quyền thừa kế của ai đó, nhưng cách thức biểu đạt ý chí này trong di chúc chưa được quy định cụ thể. Điều này dẫn đến tình trạng không đồng nhất trong cách áp dụng pháp luật giữa các công chứng viên hoặc tòa án khi giải quyết các vụ việc liên quan đến thừa kế. Một số công chứng viên cho rằng chỉ cần người lập di chúc không chỉ định một cá nhân làm người thừa kế là đủ để coi là hành vi truất quyền, trong khi một số khác yêu cầu việc truất quyền phải được ghi nhận cụ thể và rõ ràng trong di chúc.
Bên cạnh đó, hậu quả pháp lý của việc truất quyền thừa kế cũng chưa được làm rõ. Khi một người bị truất quyền, liệu họ có hoàn toàn mất quyền thừa kế hay chỉ bị hạn chế một phần? Và trong những trường hợp này, di sản sẽ được phân chia cho những ai? Đây là những câu hỏi chưa được Bộ luật Dân sự năm 1995 giải quyết một cách thấu đáo, dẫn đến những tranh chấp không đáng có trong quá trình phân chia di sản.
Nhìn chung, Bộ luật Dân sự năm 1995 đã tiếp nối các quy định về thừa kế từ Pháp lệnh Thừa kế năm 1990 và có những bổ sung nhất định, đặc biệt là việc quy định về quyền truất quyền hưởng di sản. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều điểm cần phải hoàn thiện, nhất là về cách thức thực hiện và hậu quả pháp lý của việc truất quyền, để đảm bảo tính đồng nhất và minh bạch trong quá trình áp dụng pháp luật về thừa kế.
3. Quy định về truất quyền hưởng di sản trong Bộ luật Dân sự năm 2005
Bộ luật Dân sự năm 2005 tiếp tục kế thừa các quy định quan trọng từ Bộ luật Dân sự năm 1995 về quyền của người lập di chúc trong việc truất quyền hưởng di sản của người thừa kế. Cụ thể, Điều 648 của Bộ luật Dân sự năm 2005 quy định:
“Điều 648.Quyền của người lập di chúc
Người lập di chúc có các quyền sau đây:
1. Chỉ định người thừa kế; truất quyền hưởng di sản của người thừa kế;
…”
Tuy nhiên, nội dung quy định vẫn tương tự với Bộ luật năm 1995 và chưa giải quyết triệt để các vấn đề nảy sinh từ việc áp dụng quyền này trong thực tế.
Dù quy định về quyền truất quyền hưởng di sản đã tồn tại trong hai Bộ luật, nhưng Bộ luật Dân sự năm 2005 vẫn chưa cung cấp khái niệm rõ ràng về “truất quyền hưởng di sản” cũng như hậu quả pháp lý cụ thể của việc này. Điều này dẫn đến nhiều vướng mắc trong thực tiễn, khi các công chứng viên và cơ quan xét xử gặp khó khăn trong việc xác định liệu một người không được chỉ định thừa kế có đồng nghĩa với việc bị truất quyền hay không. Bên cạnh đó, Bộ luật cũng không nêu rõ cách thức biểu đạt ý chí truất quyền trong di chúc, dẫn đến tình trạng không thống nhất trong cách áp dụng giữa các công chứng viên.
Một điểm hạn chế khác trong Bộ luật Dân sự năm 2005 là việc thiếu các quy định về hậu quả pháp lý khi một người bị truất quyền thừa kế. Ví dụ, nếu một người bị truất quyền, liệu quyền lợi của họ bị tước bỏ hoàn toàn, hay họ vẫn có thể được hưởng một phần di sản dưới một số điều kiện nhất định? Việc thiếu chi tiết về vấn đề này có thể dẫn đến sự nhầm lẫn và tranh cãi, khi các bên liên quan có thể đưa ra các lập luận trái ngược nhau về quyền lợi thừa kế của người bị truất quyền.
4. Bộ luật Dân sự năm 2015 – Những thay đổi nhưng vẫn chưa hoàn thiện
Bộ luật Dân sự năm 2015, hiện tại đang có hiệu lực, vẫn giữ nguyên quy định về truất quyền hưởng di sản tại Điều 626. Mặc dù Bộ luật này đã có nhiều sửa đổi và bổ sung để đáp ứng yêu cầu thực tiễn, nhưng vấn đề truất quyền hưởng di sản vẫn chưa được giải quyết triệt để. Bộ luật vẫn không đưa ra khái niệm cụ thể về truất quyền, không làm rõ hậu quả pháp lý cũng như phạm vi áp dụng của việc này.
Một thay đổi đáng chú ý là Bộ luật Dân sự 2015 đã có thêm quy định về người thừa kế không phụ thuộc vào nội dung di chúc (Điều 644), nhằm bảo vệ quyền lợi của những người thừa kế là cha, mẹ, vợ, chồng, con chưa thành niên, hoặc con thành niên không có khả năng lao động. Tuy nhiên, quy định này cũng dẫn đến sự mâu thuẫn khi người lập di chúc đã truất quyền của một người thuộc nhóm này, nhưng họ vẫn có quyền được hưởng di sản. Điều này phần nào làm hạn chế quyền tự do định đoạt của người lập di chúc, dẫn đến nhiều tranh cãi trong thực tiễn áp dụng.
Nhìn chung, dù Bộ luật Dân sự năm 2015 đã có nhiều bước tiến trong việc bảo vệ quyền lợi thừa kế và quyền tự do lập di chúc, nhưng quy định về truất quyền thừa kế vẫn chưa được hoàn thiện. Việc thiếu khái niệm rõ ràng, cách thức thực hiện và hậu quả pháp lý cụ thể khiến các công chứng viên và tòa án gặp khó khăn trong quá trình xử lý. Đây là những điểm cần được điều chỉnh để đảm bảo tính đồng bộ và minh bạch trong hệ thống pháp luật về thừa kế.
Tóm lại, qua các giai đoạn từ Pháp lệnh Thừa kế năm 1990 đến Bộ luật Dân sự năm 2015, quy định về truất quyền hưởng di sản tuy đã được công nhận nhưng vẫn còn thiếu rõ ràng về khái niệm, cách thức thực hiện và hậu quả pháp lý. Những hạn chế này đã gây ra nhiều khó khăn trong thực tiễn áp dụng, tạo ra sự không đồng nhất và tiềm ẩn tranh chấp trong quá trình công chứng và phân chia di sản. Để hoàn thiện pháp luật thừa kế, cần có sự bổ sung cụ thể hơn nhằm đảm bảo quyền tự định đoạt tài sản của người lập di chúc và đồng thời bảo vệ quyền lợi của các bên liên quan.
