Quá trình hội nhập quốc tế và sự phát triển của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đã tạo ra nền tảng vững chắc cho việc bảo vệ quyền tài sản của công dân, bao gồm quyền thừa kế. Nhằm đáp ứng nhu cầu về quyền lập di chúc và quyền thừa kế, Nhà nước đã xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật trong lĩnh vực di sản thừa kế.
Tuy nhiên, cùng với sự phức tạp và đa dạng hóa của các mối quan hệ xã hội, tranh chấp thừa kế nói chung, đặc biệt là tranh chấp về truất quyền hưởng di sản, có xu hướng gia tăng về cả số lượng và độ phức tạp. Sự mơ hồ trong các quy định về truất quyền thừa kế đã dẫn đến nhiều cách hiểu khác nhau, gây khó khăn cho các công chứng viên và tòa án khi áp dụng pháp luật, đồng thời ảnh hưởng đến quyền lợi chính đáng của các bên liên quan.
Bài viết này sẽ đưa ra các kiến nghị cụ thể nhằm hoàn thiện quy định pháp luật về truất quyền hưởng di sản, góp phần giảm thiểu tranh chấp, đảm bảo quyền lợi của các bên thừa kế và tạo tính thống nhất trong việc áp dụng pháp luật.
1. Tổng quan về quyền thừa kế và truất quyền hưởng di sản
1.1. Quyền thừa kế
Trong hệ thống pháp luật dân sự, quyền thừa kế là một quyền cơ bản và quan trọng của mỗi cá nhân, được pháp luật thừa nhận và bảo vệ. Quyền này cho phép một người tự do quyết định để lại tài sản của mình cho người khác sau khi qua đời. Theo pháp luật Việt Nam, quyền thừa kế được thực hiện qua hai hình thức chính: thừa kế theo di chúc và thừa kế theo pháp luật.
- Thừa kế theo di chúc: Người lập di chúc có quyền tự do xác định người sẽ được hưởng phần di sản của mình. Di chúc cho phép người lập di chúc thể hiện ý chí cá nhân, chỉ định người thừa kế và phân chia di sản theo mong muốn. Điều này đảm bảo quyền tự định đoạt của cá nhân về tài sản của mình ngay cả sau khi qua đời. Tuy nhiên, để di chúc có giá trị pháp lý, người lập di chúc cần tuân thủ các quy định cụ thể về hình thức, nội dung và điều kiện pháp lý.
- Thừa kế theo pháp luật: Khi không có di chúc, tài sản của người qua đời sẽ được phân chia theo quy định của pháp luật. Theo nguyên tắc, pháp luật Việt Nam phân chia tài sản dựa trên quan hệ huyết thống, hôn nhân và nuôi dưỡng, ưu tiên những người thân thuộc gần gũi nhất với người để lại di sản. Hệ thống thừa kế theo pháp luật được chia thành các hàng thừa kế: hàng thứ nhất bao gồm cha mẹ, vợ/chồng, con cái của người để lại di sản; các hàng tiếp theo bao gồm ông bà, anh chị em ruột và các thành viên thân thích khác.
1.2. Truất quyền hưởng di sản
Khi nói đến truất quyền hưởng di sản, đây là một quyền đặc biệt của người lập di chúc, cho phép họ loại trừ một hoặc nhiều cá nhân khỏi danh sách thừa kế. Truất quyền là hành động có chủ ý của người lập di chúc nhằm không cho phép một số người thừa kế nhất định được hưởng di sản của mình. Người bị truất quyền có thể là bất kỳ ai, kể cả những người thuộc hàng thừa kế theo pháp luật, như cha mẹ, con cái hoặc anh chị em.
Tuy nhiên, pháp luật Việt Nam hiện hành chưa có quy định cụ thể và rõ ràng về cách thức và hậu quả pháp lý của truất quyền hưởng di sản. Điều này dẫn đến khó khăn và tranh cãi trong quá trình thực thi, đặc biệt là khi không có hướng dẫn cụ thể về cách thể hiện ý chí truất quyền trong di chúc sao cho hợp pháp và có hiệu lực. Ví dụ, nếu một người không được nhắc đến trong di chúc, liệu đó có phải là hành động truất quyền hay chỉ đơn thuần là người lập di chúc đã không chỉ định họ làm người thừa kế? Việc này dễ dàng dẫn đến tranh chấp khi không có sự rõ ràng.
Việc truất quyền hưởng di sản cần được thực hiện một cách rõ ràng, thể hiện trong di chúc với các điều kiện pháp lý cụ thể để tránh xung đột. Khi chưa có quy định cụ thể, các công chứng viên, tòa án và người thừa kế gặp khó khăn trong việc xác định tính hợp pháp của ý chí truất quyền. Vì vậy, cần thiết có những bổ sung và hướng dẫn pháp lý chi tiết về truất quyền thừa kế để bảo đảm quyền tự quyết của người lập di chúc và giảm thiểu tranh chấp trong phân chia tài sản.
2. Các bất cập của pháp luật hiện hành về truất quyền hưởng di sản
2.1. Chưa có định nghĩa rõ ràng về “Truất quyền hưởng di sản”
Hiện nay, Bộ luật Dân sự 2015 công nhận quyền truất quyền hưởng di sản của người lập di chúc, nhưng không đưa ra định nghĩa cụ thể về khái niệm “truất quyền hưởng di sản”. Điều này tạo ra sự mơ hồ khi xác định ý chí của người lập di chúc có thực sự là truất quyền hay không, nhất là khi di chúc không ghi rõ ràng nội dung này. Thiếu định nghĩa cụ thể dẫn đến tình trạng các công chứng viên và cơ quan tư pháp có thể hiểu và áp dụng khác nhau.
Ví dụ, nhiều công chứng viên cho rằng, chỉ khi người lập di chúc ghi rõ cụm từ “truất quyền hưởng di sản” hoặc “không để lại di sản cho…” thì người bị truất quyền mới bị xem là mất quyền thừa kế. Tuy nhiên, một số quan điểm khác cho rằng, chỉ cần người lập di chúc không chỉ định một ai đó là người thừa kế thì đã được coi là truất quyền.
2.2. Chưa phân biệt rõ ràng giữa truất quyền hưởng di sản và các trường hợp không được hưởng di sản
Bộ luật Dân sự năm 2015 cũng chưa phân biệt rõ giữa các trường hợp người thừa kế bị truất quyền hưởng di sản do ý chí của người lập di chúc với những trường hợp pháp luật quy định không được hưởng di sản, chẳng hạn như người phạm tội nghiêm trọng đối với người để lại di sản. Điều này có thể dẫn đến nhầm lẫn khi giải quyết các tranh chấp thừa kế.
Những trường hợp không được hưởng di sản do vi phạm các điều kiện pháp lý nhất định cần được quy định tách biệt rõ ràng với truất quyền hưởng di sản. Điều này sẽ giúp tránh những xung đột trong thực tiễn áp dụng pháp luật và bảo vệ quyền lợi chính đáng của các bên liên quan.
2.3. Chưa có quy định cụ thể về phạm vi, điều kiện và hậu quả pháp lý của truất quyền hưởng di sản
Hiện tại, pháp luật chưa quy định rõ phạm vi, điều kiện và hậu quả pháp lý của việc truất quyền hưởng di sản, nhất là trong trường hợp người bị truất quyền thuộc diện thừa kế không phụ thuộc vào di chúc (như cha, mẹ, vợ, chồng, con chưa thành niên hoặc con đã thành niên nhưng không có khả năng lao động). Điều 644 Bộ luật Dân sự quy định rằng những người thuộc diện này vẫn có quyền hưởng di sản không phụ thuộc vào nội dung di chúc, nhưng không giải thích rõ liệu quyền này có áp dụng khi người lập di chúc đã ghi rõ truất quyền của họ hay không.
Ví dụ, khi người lập di chúc có ý định truất quyền thừa kế của con chưa thành niên hoặc người thân không có khả năng lao động, liệu điều này có được coi là hợp lệ không? Có hai quan điểm khác nhau: một bên cho rằng Điều 644 vẫn bảo vệ quyền hưởng di sản của những người này, còn bên kia cho rằng người lập di chúc có quyền quyết định loại trừ họ khỏi danh sách thừa kế.
3. Kiến nghị hoàn thiện pháp luật về truất quyền hưởng di sản
3.1. Đưa ra định nghĩa cụ thể về “Truất quyền hưởng di sản”
Nhằm tránh sự mơ hồ trong áp dụng, Bộ luật Dân sự cần bổ sung định nghĩa cụ thể về “truất quyền hưởng di sản”. Nhóm tác giả đề xuất rằng truất quyền hưởng di sản nên được hiểu là hành vi của người lập di chúc loại trừ một hoặc nhiều người khỏi quyền nhận di sản của mình. Quy định rõ ràng như vậy sẽ giúp các công chứng viên, tòa án và các bên liên quan có căn cứ để phân biệt giữa truất quyền và việc không chỉ định người thừa kế trong di chúc.
3.2. Quy định cụ thể về phạm vi, điều kiện và hậu quả pháp lý của việc truất quyền hưởng di sản
Bên cạnh việc bổ sung khái niệm, pháp luật cần quy định rõ phạm vi, điều kiện và hậu quả pháp lý của truất quyền hưởng di sản. Cụ thể:
- Phạm vi: Cần quy định rõ truất quyền hưởng di sản chỉ áp dụng cho các đối tượng nào, chẳng hạn người lập di chúc có thể truất quyền đối với bất kỳ ai, nhưng nếu đối tượng thuộc diện cha mẹ, vợ chồng, con chưa thành niên hoặc con đã thành niên không có khả năng lao động thì pháp luật cần quy định rõ ràng để tránh hiểu lầm.
- Điều kiện: Đưa ra các điều kiện để xác định khi nào việc truất quyền hưởng di sản là hợp lệ, ví dụ, cần quy định rõ rằng việc truất quyền phải được ghi rõ trong di chúc, thể hiện ý chí của người lập di chúc một cách cụ thể và minh bạch.
- Hậu quả pháp lý: Cần xác định rõ hậu quả pháp lý của việc truất quyền, tức là người bị truất quyền sẽ không có quyền thừa kế hay tranh chấp di sản khi di chúc có hiệu lực.
Những quy định này sẽ giúp đảm bảo ý chí của người lập di chúc được tôn trọng và thực hiện chính xác, đồng thời bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các bên liên quan trong thừa kế.
3.3. Bổ sung các điều khoản về truất quyền hưởng di sản trong bộ Luật dân sự
Cuối cùng, để đảm bảo tính chặt chẽ và đầy đủ của pháp luật, cần bổ sung các điều khoản riêng về truất quyền hưởng di sản vào Bộ luật Dân sự. Điều này sẽ giúp hệ thống pháp luật về thừa kế của Việt Nam trở nên rõ ràng và hoàn chỉnh hơn, tạo điều kiện cho các công chứng viên, tòa án và người dân dễ dàng áp dụng trong thực tiễn.
4. Kết luận
Truất quyền hưởng di sản là một quyền quan trọng của người lập di chúc, giúp họ có thể tự do quyết định việc phân chia tài sản theo ý muốn. Tuy nhiên, việc thiếu các quy định rõ ràng và đầy đủ về truất quyền hưởng di sản trong Bộ luật Dân sự hiện hành đã dẫn đến nhiều bất cập và tranh chấp trong thực tiễn. Vì vậy, việc hoàn thiện pháp luật về truất quyền hưởng di sản là cần thiết, không chỉ nhằm bảo vệ quyền lợi của các bên liên quan mà còn góp phần đảm bảo sự thống nhất, minh bạch trong hệ thống pháp luật thừa kế của Việt Nam.
Trong trường hợp cần tư vấn thêm, vui lòng liên hệ Luật Dương Gia qua số hotline 19006568 để được hỗ trợ.
