Trong cuộc sống, người chưa thành niên có thể gây ra thiệt hại cho người khác do hành vi vô ý hoặc chưa nhận thức đầy đủ hậu quả. Việc xác định trách nhiệm bồi thường trong những trường hợp này đặt ra nhiều vấn đề pháp lý đáng quan tâm, bởi người chưa thành niên chưa có đầy đủ năng lực hành vi dân sự. Pháp luật Việt Nam đã quy định cụ thể về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người chưa thành niên gây ra, nhằm đảm bảo công bằng cho người bị thiệt hại và bảo vệ quyền lợi chính đáng của người chưa thành niên cũng như người giám hộ. Bài viết này sẽ phân tích các quy định pháp luật hiện hành và thực tiễn áp dụng để làm rõ vấn đề này.
Căn cứ pháp lý:
1. Khái quát về trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng là một chế định quan trọng trong pháp luật dân sự, nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức khi bị thiệt hại do hành vi xâm phạm từ người khác mà không dựa trên quan hệ hợp đồng. Đây là cơ sở pháp lý để yêu cầu người gây thiệt hại phải khắc phục hậu quả bằng cách bồi thường tương xứng với tổn thất thực tế đã gây ra.
Theo quy định tại Điều 584 Bộ luật Dân sự năm 2015, người nào có hành vi xâm phạm đến tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, uy tín, tài sản, quyền và lợi ích hợp pháp khác của cá nhân, tổ chức mà gây thiệt hại thì phải bồi thường. Trách nhiệm này mang tính chất pháp lý độc lập, phát sinh khi có đủ các điều kiện theo luật định mà không phụ thuộc vào sự tồn tại của một hợp đồng dân sự giữa các bên.
Để trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng phát sinh, cần hội tụ đầy đủ các điều kiện cơ bản sau:
- Hành vi gây thiệt hại: Đây là hành vi trái pháp luật, có thể là hành động hoặc không hành động, làm phát sinh thiệt hại cho người khác.
- Thiệt hại thực tế: Thiệt hại xảy ra phải là tổn thất thực sự về vật chất (như hư hỏng tài sản, tổn thất thu nhập…) hoặc tinh thần (như tổn thương danh dự, tinh thần đau khổ…).
- Mối quan hệ nhân quả giữa hành vi và thiệt hại: Hành vi trái pháp luật phải là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến thiệt hại.
- Lỗi của người gây thiệt hại: Người gây thiệt hại phải có lỗi (cố ý hoặc vô ý), trừ một số trường hợp pháp luật quy định phải bồi thường ngay cả khi không có lỗi (ví dụ như thiệt hại do người chưa đủ 6 tuổi gây ra).
Trách nhiệm bồi thường thiệt hại không chỉ mang ý nghĩa khắc phục hậu quả mà còn có giá trị răn đe, giáo dục pháp luật, nâng cao ý thức tuân thủ pháp luật và trách nhiệm xã hội của mỗi cá nhân, tổ chức. Trong bối cảnh người chưa thành niên là chủ thể gây thiệt hại, việc vận dụng các nguyên tắc bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng cần có sự điều chỉnh linh hoạt, phù hợp với độ tuổi, mức độ nhận thức và điều kiện thực tế của từng trường hợp cụ thể.
2. Người chưa thành niên theo quy định pháp luật
Việc xác định độ tuổi và năng lực hành vi dân sự của người gây thiệt hại là yếu tố then chốt để xác định chủ thể có trách nhiệm bồi thường trong các quan hệ ngoài hợp đồng. Theo quy định tại Điều 21 Bộ luật Dân sự năm 2015, người chưa thành niên là người chưa đủ 18 tuổi. Tuy nhiên, để xác định mức độ năng lực hành vi và trách nhiệm tương ứng, pháp luật phân chia người chưa thành niên thành các nhóm tuổi cụ thể như sau:
2.1. Người chưa đủ 6 tuổi
Đây là nhóm người được coi là chưa có năng lực hành vi dân sự, tức là không có khả năng nhận thức và điều khiển hành vi của mình trong các quan hệ dân sự. Mọi giao dịch dân sự hoặc hành vi gây thiệt hại của người trong độ tuổi này đều không thể độc lập chịu trách nhiệm pháp lý mà phải do người đại diện hợp pháp (thường là cha mẹ hoặc người giám hộ) chịu trách nhiệm thay.
2.2. Người từ đủ 6 tuổi đến dưới 15 tuổi
Những người trong độ tuổi này được xác định là có năng lực hành vi dân sự một phần, tức là có thể thực hiện một số giao dịch dân sự nhất định nhưng vẫn cần có sự đồng ý của người đại diện đối với các giao dịch quan trọng. Trong quan hệ bồi thường thiệt hại, nhóm tuổi này chưa đủ năng lực chịu trách nhiệm độc lập hoàn toàn, do đó trách nhiệm chủ yếu thuộc về cha mẹ hoặc người giám hộ. Tuy nhiên, nếu người trong độ tuổi này có tài sản riêng thì phần thiệt hại có thể được bồi thường từ chính tài sản đó trước.
2.3. Người từ đủ 15 tuổi đến dưới 18 tuổi
Đây là nhóm người có năng lực hành vi dân sự chưa đầy đủ, tức là đã có khả năng nhận thức rõ hơn về hành vi của mình, có thể tự mình thực hiện phần lớn các giao dịch dân sự, trừ một số trường hợp pháp luật quy định phải có sự đồng ý của người đại diện. Trong trường hợp gây thiệt hại, nếu người trong độ tuổi này có đủ năng lực nhận thức hành vi và hậu quả, thì họ có thể phải tự chịu trách nhiệm bồi thường bằng tài sản riêng. Tuy nhiên, nếu không đủ tài sản để bồi thường thì cha mẹ hoặc người giám hộ có thể phải bồi thường phần còn thiếu.
Việc phân định các nhóm tuổi như trên không chỉ có ý nghĩa về mặt lý thuyết, mà còn mang tính thực tiễn sâu sắc trong việc xử lý các vụ việc bồi thường thiệt hại có liên quan đến người chưa thành niên. Điều này nhằm đảm bảo sự công bằng, phù hợp với mức độ phát triển nhận thức, đồng thời bảo vệ quyền lợi của người bị thiệt hại và định hướng hành vi đúng đắn cho trẻ em trong xã hội.
3. Quy định pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người chưa thành niên gây ra
Bộ luật Dân sự năm 2015 đã dành các điều khoản từ Điều 586 đến Điều 589 để quy định cụ thể về trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng trong trường hợp người chưa thành niên là người gây thiệt hại. Việc phân chia trách nhiệm dựa trên cơ sở độ tuổi, mức độ nhận thức, điều kiện tài sản và hoàn cảnh giám hộ của người chưa thành niên. Dưới đây là các quy định pháp lý cụ thể tương ứng với từng nhóm tuổi:
3.1. Trường hợp người chưa đủ 6 tuổi gây thiệt hại
Theo quy định tại khoản 1 Điều 586 Bộ luật Dân sự 2015, người chưa đủ sáu tuổi được coi là không có năng lực hành vi dân sự, nên không phải chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại do mình gây ra. Thay vào đó, trách nhiệm bồi thường được chuyển sang người đại diện theo pháp luật, thường là cha mẹ hoặc người giám hộ.
Quy định này phản ánh nguyên tắc nhân đạo của pháp luật, đồng thời bảo đảm quyền lợi cho người bị thiệt hại bằng cách chuyển trách nhiệm sang người có đủ năng lực và điều kiện để bồi thường. Tuy nhiên, trong trường hợp thiệt hại xảy ra hoàn toàn do lỗi của người bị thiệt hại, người đại diện không phải bồi thường. Ví dụ: nếu một người lớn để tài sản có giá trị trong tầm tay của trẻ nhỏ, và trẻ gây hỏng tài sản đó trong điều kiện không được giám sát, thì người gây thiệt hại có thể được xem là có lỗi.
3.2. Trường hợp người từ đủ 6 tuổi đến dưới 15 tuổi gây thiệt hại
Theo khoản 2 Điều 586, người từ đủ sáu tuổi đến dưới mười lăm tuổi, nếu gây thiệt hại, thì trách nhiệm bồi thường thuộc về cha mẹ hoặc người giám hộ, trừ trường hợp người này có tài sản riêng, thì việc bồi thường sẽ được thực hiện bằng tài sản của người chưa thành niên trước, phần còn lại (nếu có) do người đại diện chịu trách nhiệm.
Trường hợp này cho thấy người chưa thành niên ở độ tuổi này chưa đủ khả năng nhận thức và điều khiển hành vi một cách đầy đủ, nhưng cũng có thể sở hữu tài sản riêng (do được tặng, thừa kế, hoặc tạo lập hợp pháp). Do đó, pháp luật có sự điều chỉnh phù hợp để bảo vệ quyền tài sản của người chưa thành niên nhưng vẫn bảo đảm trách nhiệm dân sự với bên bị thiệt hại.
3.3. Trường hợp người từ đủ 15 tuổi đến dưới 18 tuổi gây thiệt hại
Người trong độ tuổi này có thể được coi là có năng lực hành vi dân sự chưa đầy đủ, nhưng đã phát triển tương đối hoàn chỉnh về nhận thức. Do đó, theo khoản 3 Điều 586, nếu người từ đủ 15 tuổi đến dưới 18 tuổi gây thiệt hại, thì phải tự mình bồi thường bằng tài sản riêng, trừ khi không đủ tài sản, thì cha mẹ hoặc người giám hộ phải bồi thường phần còn lại.
Quy định này thể hiện nguyên tắc kết hợp giữa việc công nhận trách nhiệm cá nhân của người chưa thành niên và vai trò bảo trợ của người đại diện hợp pháp. Trong thực tế, người từ 15 đến dưới 18 tuổi có thể đã tham gia lao động, kinh doanh, học nghề… nên có thể phát sinh tài sản riêng để thực hiện nghĩa vụ bồi thường.
3.4. Một số trường hợp đặc biệt liên quan đến nơi quản lý người chưa thành niên
Pháp luật cũng có điều chỉnh đối với trường hợp người chưa thành niên được giao cho tổ chức nuôi dưỡng, cơ sở giáo dục hoặc y tế quản lý. Cụ thể, theo Điều 599 Bộ luật Dân sự 2015, nếu người chưa thành niên gây thiệt hại trong thời gian đang được cơ sở nói trên quản lý, chăm sóc, giáo dục thì cơ sở đó có thể phải chịu trách nhiệm bồi thường, trừ trường hợp chứng minh được rằng mình không có lỗi trong việc quản lý, giáo dục hoặc chăm sóc.
Ví dụ: nếu một học sinh gây thương tích cho bạn cùng lớp trong giờ học vì thiếu sự giám sát của giáo viên, thì nhà trường có thể bị yêu cầu bồi thường thiệt hại, nếu không chứng minh được đã thực hiện đầy đủ nghĩa vụ quản lý. Tuy nhiên, nếu sự việc xảy ra ngoài phạm vi kiểm soát (ngoài giờ học, ngoài khuôn viên trường), thì trách nhiệm có thể không thuộc về nhà trường.
Như vậy, trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người chưa thành niên gây ra không đặt nặng vào bản thân người gây thiệt hại, mà được thiết kế linh hoạt, chuyển hóa hợp lý cho cha mẹ, người giám hộ hoặc tổ chức có trách nhiệm quản lý, với mục tiêu vừa bảo vệ quyền lợi người bị thiệt hại, vừa thể hiện tính nhân đạo của pháp luật dân sự Việt Nam. Việc áp dụng đúng các quy định này đòi hỏi sự đánh giá toàn diện về độ tuổi, khả năng nhận thức, điều kiện tài sản và hoàn cảnh cụ thể của từng vụ việc.
Trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người chưa thành niên gây ra cần được nhìn nhận một cách toàn diện, dựa trên độ tuổi, nhận thức và điều kiện cụ thể của từng trường hợp. Pháp luật Việt Nam đã có những quy định phù hợp, vừa đảm bảo quyền lợi của người bị thiệt hại, vừa thể hiện tính nhân văn trong việc bảo vệ người chưa thành niên. Việc áp dụng đúng các quy định không chỉ giúp giải quyết hiệu quả tranh chấp mà còn góp phần định hướng, giáo dục hành vi cho trẻ em trong xã hội.
Trên đây là bài viết của Luật Dương Gia về “Trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người chưa thành niên gây ra”. Trong trường hợp còn đang thắc mắc hoặc cần sử dụng dịch vụ, hãy liên hệ ngay với Luật Dương Gia để được tư vấn nhanh chóng và chính xác nhất.
CÔNG TY LUẬT TNHHH DƯƠNG GIA - CHI NHÁNH ĐÀ NẴNG
Địa chỉ: 141 Diệp Minh Châu, phường Hòa Xuân, quận Cẩm Lệ, thành phố Đà Nẵng
Điện thoại: 0931548999; 02367300899
