Các tranh chấp liên quan đến Hợp đồng đầu tư quốc tế bao gồm tranh chấp liên quan đến tài sản, tranh chấp phát sinh do sự can thiệp vào quyền hợp đồng, tranh chấp phát sinh do thay đổi hoàn cảnh, tranh chấp hợp đồng liên quan đến tham nhũng, tranh chấp phát sinh do tác động đến môi trường, tranh chấp liên quan đến vi phạm môi trường, nhân quyền,…
1. Các loại tranh chấp
1.1. Tranh chấp liên quan đến tài sản
Sự thay đổi chế độ chính trị thường dẫn đến việc quốc hữu hóa tài sản của nhà đầu tư nước ngoài. Nguyên nhân của sự thay đổi chế độ chính trị có thể do các cuộc cách mạng hoặc thông qua quá trình dân chủ.
Khi chính phủ quốc hữu hóa hay tịch thu tài sản bằng biện pháp hành chính trong khi thực hiện các cam kết cải cách kinh tế, thì trong nhiều trường hợp, việc tước quyền sở hữu này được coi là hợp pháp. Tuy nhiên, các tranh chấp phát sinh chủ yếu liên quan tới mức bồi thường cho tài sản bị tước đoạt.
1.2. Tranh chấp phát sinh do sự can thiệp vào quyền hợp đồng
Quyền HĐ của nhà đầu tư nước ngoài được bảo vệ bằng pháp luật quốc tế, và sự can thiệp của chính phủ vào các quyển HĐ này đã dẫn đến việc nhà đầu tư kiện đòi bồi thường.
Mọi quy định về chủ quyền vĩnh viễn của nước tiếp nhận đầu tư đối với tài nguyên thiên nhiên phản ánh sự căng thẳng giữa các lợi ích độc quyền về đất đai và sự chuyển nhượng quyền sử dụng đất thông qua HĐ.
1.3. Tranh chấp phát sinh do thay đổi hoàn cảnh
HĐ đầu tư QT thường là HĐ dài hạn, trong đó bối cảnh của các hoạt động đầu tư luôn thay đổi. Các thay đổi mà không ảnh hưởng đến bất kì mức độ vật chất nào sẽ được các bên bỏ qua.
Nhưng trong trường hợp nhà đầu tư không thể thực hiện HĐ do không có kỹ năng, hay HĐ cho ra lợi nhuận lớn hơn dự kiến do năng lực tốt của nhà đầu tư, thì chính phủ có thể sẽ can thiệp vào HĐ.
1.4. Tranh chấp hợp đồng có liên quan đến tham nhũng
Trong thực tiễn, một nguyên nhân quan trọng của tranh chấp xuất phát từ nội bộ chính trị của nước tiếp nhận đầu tư. Thí dụ: một lãnh đạo chính phủ mới lên nắm quyền và đang xem xét lại một cách khách quan các hành vi của Chính phủ tiền nhiệm. Việc đó làm sáng tỏ thực tế rằng các HĐ đầu tư QT trước đây đã không được kí kết theo đúng thủ tục, mà do nhà đầu tư đã hối lộ các thành viên Chính phủ tiền nhiệm, về mặt kinh tế, đây là tranh chấp quan trọng nhất vì nó thường liên quan đến các dự án cơ sở hạ tầng, có thể có giá trị đến hàng tỷ đô la Mỹ.
Hầu hết các tranh chấp này xuất phát từ các dự án cơ sở hạ tầng như nhà máy năng lượng, hệ thống viễn thông, xây dựng cơ sở huấn luyện quân sự và khai thác tài nguyên thiên nhiên. Tham nhũng xảy ra trên khắp thế giới, và dòng chảy của vốn đắu tư không chỉ hướng tới các DC mà còn giữa các nước phát triển, và từ các nước sản xuất dẩu khí đến các nước khác. Tham nhũng liên quan đến đầu tưxuất hiện nhiều nhất ở Nam Á và Trung Đông.
1.5. Tranh chấp phát sinh do tác động đến môi trường
Trong đầu tư quốc tế, hoạt động kinh doanh tác động xấu đến môi trường có thể dẫn đến việc chấm dứt đầu tư quốc tế hoàn toàn hoặc áp đặt các hạn chế đối với hoạt động đầu tư, do đó có thể phát sinh tranh chấp. Những sự can thiệp như vậy được hỗ trợ bởi cả pháp luật quốc gia và pháp luật quốc tế về môi trường.
Thí dụ: khi hoạt động khai thác dầu mỏ của các nhà đầu tư được cho là gây ảnh hưởng không tốt đến môi trường, nhà khai thác không chỉ vi phạm luật trong nước mà còn vi phạm các tiêu chuẩn quốctế về bảo vệ môi trường.Trong những trường hợp như vậy, nước tiếp nhận đầu tư sê có lí do để can thiệp vào hoạt động đầu tư quốc tế và yêu cầu nhà đầu tư nước ngoài bồi thường cho những thiệt hại mà họ gây ra.
1.6. Tranh chấp liên quan đến vi phạm nhân quyền
Tranh chấp này phát sinh từ các cáo buộc nhà đầu tư nước ngoài đã vi phạm nhân quyển của người dân nước tiếp nhận đầu tư. Trong tranh chấp này, nhà đầu tư nước ngoài là bị đơn, có khả năng bị kiện ở các tòa án của chính quốc gia mà nhà đầu tư có quốc tịch. Họ sẽ phải đối mặt với hàng loạt nguyên đơn được đại diện bởi các tổ chức phi chính phủ sẵn sàng ủng hộ các cáo buộc của các nạn nhân.
Thí dụ: trường hợp quyền của các thổ dân bị vi phạm do việc khai thác tài nguyên trên vùng đất truyền thống của họ; các cáo buộc rằng việc khai thác ảnh hưởng đến quyền tự quyết, phá hủy nền văn hóa truyền thống và dẫn đến suy thoái môi trường đã được đưa ra trước tòa án quốc gia cũng như trước các cơ quan tài phán quốc tế về nhân quyền.
2. Thực tiễn áp dụng các điều khoản trong hợp đồng dẫn tới tranh chấp
2.1. Liên quan tới điều khoản ổn định
Thông qua thực tiễn tranh chấp liên quan tới điều khoản ổn định trong HĐ đầu tưQT, chúng ta sẽ thấy được thực tiễn áp dụng của điều khoản này. Phẩn dưới đây sẽ tập trung chủ yếu phân tích một tranh chấp liên quan tới điều khoản này để làm rõ hơn việc các bên trong HĐ áp dụng điều khoản ổn định như thế nào trong thực tế.
2.2. Dự án đường ống dẫn Chad – Cameroon
Trong những HĐ cho phép thăm dò và khai thác tài nguyên thiên nhiên, đôi khi vẫn xảy ra một số vấn đề liên quan đến sự xung đột đáng kể giữa việc thực thi luật nhân quyền quốc tế và điều khoản ổn định.
Theo báo cáo được soạn thảo bởi tổ chức phi chính phủ Amnesty International năm 2005, một số điều khoản ổn định có hiệu lực ngăn cản nước tiếp nhận đầu tư áp dụng nghĩa vụ nhân quyển quốc tế của họ. Một nghiên cứu khác được đưa ra bởi IFC vào tháng 3/2008, cho rằng điều khoản ổn định có thể có một tác động tiêu cực đối với trách nhiệm của nước tiếp nhận đầu tư trong việc thực thi nghĩa vụ nhân quyền của họ.
Báo cáo năm 2005 của Amnesty International dẫn chiếu cụ thể tới những HĐ được ký kết bởi Chad và Cameroon với một hiệp hội được Điều hành bởi ExxonMobil để cung cấp cho hiệp hội sự khai thác chiết xuất và vận chuyển dầu bằng một đường ống dẫn dài. Mỗi HĐ có một điều khoản ổn định nhằm đảm bảo sự ổn định trong cơ chê’ pháp lý của dự án, theo đó không có quy định nào hình thành trong tương lai sẽ được áp dụng cho những HĐ này, nếu chúng làm phát sinh nghĩa vụ đối với các bên liên quan trong HĐ cho phép thăm dò và khai thác tài nguyên thiên nhiên. Thí dụ: HĐ với Chad bao gổm điều khoản sau:
Trong điều khoản của Hợp đồng này, Cộng hòa Chad đảm bảo rằng không có luật nào được ban hành sau ngày 19/12/1988 sẽ được áp dụng đối với TOTCO [nhà khai thác], mà không có những thỏa thuận trước đó giữa các bên, được quy định hợp lý tác động một cách trực tiếp, gián tiếp hoặc vì áp dụng đối với các cổ đông, những nghĩa vụ và sựthay đổi được áp đặt lên Hợp đồng này hoặc có tác động tiêu cực đến quyền và lợi ích kinh tế của TOTCO hoặc các cổ đông được quy định trong Hợp đồng này.
Báo cáo của Amnesty International đã chỉ ra rằng nhà đầu tư nước ngoài đã viện dẫn những điều khoản ổn định này để ngăn cản Chad và Cameroon – các nước tiếp nhận đắu tư, thực hiện một số nghĩa vụ nhân quyển cơ bản như quyền y tế của công nhân và môi trường làm việc an toàn.
Thí dụ: nếu Chính phủ Chad yêu cầu nhà đầu tư tuân theo một số quy định nghiêm ngặt hơn để cung cấp cho công nhân môi trường lao động tốt hơn, thì Chính phủ sẽ bị ngăn cản bởi điều khoản ổn định, về vấn đề này, đã có sựxung đột giữa hành động của Chính phủ Chad theo điều khoản ổn định và nghĩa vụ của họ theo luật nhân quyền quốc tế.
Như vậy, chính phủ nước tiếp nhận đầu tư cẩn phải xem xét kỹ lưỡng khi soạn thảo và đưa điều khoản ổn định vào HĐ đầu tư QT, bởi nó có thể khiến cho chính phủ vi phạm nghĩa vụ quốc tê’ của mình theo luật quốc tế.
2.3. Liên quan tới điều khoản chọn luật
Nhiều tài liệu trong nửa đầu thế kỷ XX xác định luật trong nước của nước tiếp nhận đầu tư là luật áp dụng cho giao dịch đầu tư nước ngoài. Trong vụ Serbia Loans, Tòa thường trực quốc tế (PCU) đã chỉ ra rằng pháp luật quốc tế không có bất cứ liên quan nào đến các giao dịch giữa Chính phủ và nhà đầu tư nước ngoài.
Nhiều phán quyết chính thức ủng hộ quan điểm cho rằng hệ thống pháp luật trong nước của nước tiếp nhận đầu tư sẽ áp dụng cho giao dịch giữa Chính phủ và nhà đầu tư nước ngoài. Trong vụ Kahlerv. Midland Bank, vào năm 1950, thẩm phán Radciffe tuyên rằng, trong trường hợp liên quan đến một HĐ giữa một bên là Chính phủ và một bên là nhà đầu tư nước ngoài, thì pháp luật của nước tiếp nhận đầu tư không chỉ đơn thuần là ổn định, mà còn có thể sửa đổi hoặc bãi bỏ những ràng buộc của HĐ.
